اقتصاد دانش بنیان

گزارش مرور سیاست­های علم، فناوری و نوآوری جمهوری اسلامی ایران که توسط سازمان کنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل(آنکتاد)، تهیه شده در مراسمی با حضورخانم دکتر سیریمانه (معاون فناوری و لجستیک آنکتاد)، آقای لیم (مدیر پروژه تدوین گزارش در آنکتاد)،دکتر الیاسی (معاون ارزیابی و نظارت راهبردی معاونت علمی) و دکتر شیخ زین‌الدین(معاون نوآوری و تجاری سازی فناوری آنکتاد) در محل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری رونمایی شد. این گزارش که دومین گزارش تدوین شده توسط آنکتاد محسوب می­شود، به بررسی وضعیت علم، فناوری و نوآوری در ایران می­پردازد. یکی از مهمترین بخش­های این گزارش،  به  بررسی دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران در حوزه علم، فناوری و نوآوریدر سال­های اخیربا استفاده از شاخص­های علم، فناوری و نوآوری پرداخته است.این فصل از گزارش را می­توان به دو بخش اصلی تقسیم نمود که در بخش اول آن به بررسی وضعیت فعلی شاخص­های حوزه علم، فناوری و نوآوری و تغییرات در برخی از این شاخص­ها نسبت به ده سال گذشته و در بخش دوم به ارائه چالش­های و فرصت­های پیش روی کشور در این حوزه و ارائه راهکارهای سیاستی پرداخته است.

·        ارزیابی وضعیت علم، فناوری و نواوری ایران با استفاده از شاخص­های منتخب

شاخص­های مورد بررسی در این گزارش به دو دسته عمده تقسیم شده است که عبارتند از شاخص­های ورودی و شاخص­های خروجی حوزه علم، فناوری و نوآوری. مهمترین این شاخص­ها عبارتند از:

o    آموزش عالی و توسعه منابع انسانی-توسعه یک پایگاه قوی سرمایه انسانی با سطح بالایی از برابری جنسیتی در سطوح آموزش عالی و تحصیلات تکمیلی

در گزارش آنکتاد موضوع منابع انسانی تحصیلکرده بسیار مورد توجه قرار گرفته و دستاوردی مهم برای کشور برشمرده شده است به طوریکه در این گزارش عنوان شده است که "نظام آموزش عالی ایران در دهه گذشته گسترش قابل توجهی را تجربه کرده است. در دهه های اخیر، ایران تلاش­های قابل توجهی در راستای تقویت آموزش، به ویژه در حوزه­هایعلوم پایه و فنی و مهندسی و حوزه­های مرتبط با آنانجام داده است. در نتیجه، ایران موفق به توسعه یک پایگاه قوی سرمایه انسانی با سطح بالایی از برابری جنسیتی در سطوح آموزش عالی و تحصیلات تکمیلی در مقایسه با سایر کشورها در غرب آسیا شده است به نحوی که تعداد ثبت­نام­هااز 2.1 میلیون دانشجو در سال 2005-2004 به 4.4 میلیون دانشجودر سال 2013-2012 و تعداد فارغ التحصیلان دانشگاهی نیز از 178000 نفر در سال 2005-2004 به 719000 نفر در سال 2013-2012 رسیده است.همچنین توانمندی قابل توجه ایران در منابع انسانی حوزه فنی و مهندسی در رتبه­بندی­های بین­المللی انعکاس یافته است. بر اساس گزارش شاخص جهانی نوآوری (GII)، دانش­آموختگان حوزه فنی و مهندسی تقریبا نیمی از دانشجویان همه دانشگاه­های ایران در سال 2014 را تشکیل می­دادند که این میزان به مراتب بیشتر از کشورهایی همچون برزیل، مالزی و ترکیه می­باشد. درواقع ایران از نظر سهم فارغ­التحصیلان دانشگاهی حوزه فنی و مهندسی، در رتبه دوم دنیا می­باشد.

موضوع دیگری که در بخش منابع انسانی این گزارش مورد تأکید قرار گرفته است، سهم برابر مردان و زنان در آموزش و توازن جنسیتی در سطح آموزش عالی بوده است به نحوی که در سال تحصیلی 2014-2013، 47 درصد از دانشجویان را دختران و 53 درصد را دانشجویان مرد تشکیل داده اند که این موضوع در مقایسه با سایر کشورهای منطقه قابل توجه می­باشد.

o       توسعه زیرساخت­های علم، فناوری و نوآوری (موج دوم توسعه STI)- افزایش قابل توجه زیرساخت­های علم و فناوری

به نقل از این گزارش، از دهه 60 میلادی و به ویژه از برنامه سوم توسعه (سال 2000)، ایران وارد موج دوم توسعه علم، فناوری و نوآوری شده و بر این اساس تلاش­های مداومی جهت توسعه زیرساخت­هایی نظیر مدارس و دانشگاه­ها، آزمایشگاه­ها، پارک­های علم و فناوری و مراکز رشد راانجام داده است که در این بخش از گزارش به ارائه دستاوردهای کشور در این شاخص­ها پرداخته شده است.

پارک­های علم و فناوری در ایران به منظور خلق ثروت از طریق توسعه اقتصاد دانش­بنیان تشکیل شده­اند. این پارک­ها همچنین به حمایت از شرکت­های نوپای فناور، شرکت­های نوآور و نهادهای تحقیقاتی می­پردازند. تعداد این پارک­ها در ایران در اکتبر سال 2016، به 39 پارک رسیده است در حالی که در سال 2002 تنها یک پارک علم و فناوری در ایران بوده است.مراکز رشد، کشورها را در حمایت از کارافرینی، خلاقیت و نوآوری از طریق پژوهشگران جوان توانمند می­سازند. در سپتامبر 2016، تعداد 170 مرکز رشد در ایران فعال بوده اند، که در مقایسه با 136 مرکز رشد در سال 2013 دارای افزایش قابل توجهیمی­باشد.

o   تحقیق و توسعه و حمایت­های مالی از توسعه علم، فناوری و نوآوری- حجم ناکافی سرمایه گذاری در توسعه علم، فناوری و نوآوری در مقایسه با حجم کل اقتصاد کشور و سهم اندک بخش خصوصی در هزینه کرد تحقیق و توسعه در مقایسه با اقتصادهای نوظهور

یکی از مواردی که در گزارش مرور سیاست­های حوزه علم، فناوری و نوآوری آنکتاد مورد توجه قرار گرفته است، سهم هزینه­های تحقیق و توسعه در کشور و همچنین عملکرد صندوق­های حمایت از پژوهش و فناوری بوده است. بر اساس این گزارش، نسبت کل هزینه تحقیق و توسعه به تولیدناخالصداخلی از 0.52 درصد در سال 2011 به 0.55 درصد در سال 2012 رسیده و در سال 2015 نیز 0.47 درصد بوده است. بر اساس جدول 14 قانون بودجه سال 95، دولت برنامه دارد با تخصیص منابع مالی برای امر پژوهش، نسبت هزینه تحقیق و توسعه به تولید ناخالص داخلی را به 0.86 درصد برساند. همچنین با توجه به سهم بازیگران مختلف در تأمین هزینه­های تحقیق و توسعه و در نظر داشتن سهم بالای بخش دولتی و سهم اندک بخش خصوصی در تأمین هزینه­های مربوط به تحقیق و توسعه، در این گزارش پیشنهاد شده است که دولتهزینه­های خود در تحقیق و توسعه را در جهت توسعه زیرساخت­های تحقیقاتی و ایجاد محیطی مشوق و حمایتی برای مشارکت بخش خصوصی و تشویق آن­ها به این امر متمرکز سازد.

همچنین در این گزارش عنوان شده است که علاوه بر بخش دولتی و خصوصی، برخی نهادهای نیمه دولتی نیز در امر مهیا ساختن حمایت­های مالی و غیرمالی توسعه STI در ایران فعالیت می­کنند. بر اساس این گزارش، ایران دارای 18 صندوق پژوهش و فناوری غیردولتی فعال در امر حمایت مالی از پژوهش و فناوری دارد که در راستای ماده 100 برنامه سوم توسعه ایجاد شده است و رشد بسیار سریعی را در چهار سال اخیر داشته است. از صندوق نوآوری و شکوفایی به عنوان یکی از مهمترین منابع حمالیت مالی از توسعه علم، فناوری و نوآوری ایران نام برده شده است که در سال 2012 وبه منظور حمایت از شرکت­های دانش بنیان راه­اندازی شده است و تا به حال از 1380 طرح با هزینه حمایت مالی 280 میلیون دلار حمایت نموده است.

البته این گزارش، حجم حمایت­های مالی از توسعه علم، فناوری و نوآوری را در مقایسه با حجم کل اقتصاد کشور ناکافی دانسته و لزوم توجه به این امر و افزایش آن را متذکر شده است.

o       سهم ایران از انتشارات علمی در سطح منطقه و جهان– رشد قابل توجه ایران در تولید مقالات بین­المللی

یکی از نقاط قوت ایران در توسعه علم، فناوری و نوآوری در کشور به دستاوردهای آن در تولید علم برمی­گردد. بر اساس موارد مطرح شده در این گزارش،سهم ایران از مقالات منتشر شده در سطح جهان در دو دهه اخیر دارای رشد قابل توجهبوده و از 0.07 درصد از کل مقالات منتشر شده در دنیا در سال 1996 به 1.5 درصد در سال 2015 رسیده است و سهم ایران از مقالات علمی منتشر شده در منطقه از 3.5 درصد در سال 1996 به 28.6 درصد در سال 2015 رسیده است (مطابق نمودار زیر).

همچنین ایران به خصوص در برخی از حوزه­های فناورانه دارای توانمندی می­باشد که از آن جمله می­توان به

جایگاه هفتم ایران در انتشار مقالات علمی حوزه نانو تکنولوژی و جایگاه پانزدهم ایران در حوزه بایو تکنولوژی در همین شاخص اشاره نمود.

o       تعداد پتنت­ها- روند افزایشی ثبت پتنت در مراجع بین المللی

در بخش تعداد پتنت­های ثبت شده در داخل و خارج از کشور نیز ضمن ارائه روند پتنت­های ثبت شده در داخل کشور، از سال 2001 تا سال 2014، در توضیح روند کاهشی تعداد پتنت­های ثبت شده به این نکته اشاره شد که این روند کاهش نشان از کاهش فعالیت­های نوآورانه در کشور نبوده و به علت تغییر در قانون ثبت پتنت و تغییر رویکرد آن از خوداظهاری به نظام مبتنی بر ممیزی تغییر یافته است. همچنین اشاره شده است که تعداد پتنت­های ثبت شده توسط مخترعین ایرانی در خارج از کشور و در مراجع بین­المللی ثبت پتنت در سال­های اخیر روندی افزایشی داشته است.

o       خروجی­های مبتنی بر دانش- روند افزایشی شرکت های دانش بنیان و فناور و توسعه صادراتی محصولات دانش بنیان

بعد از تصویب قانون حمایت از شرکت­های دانش­بنیان در سال 2010 و اجرای آن در سال 2013، مکانیزم­های حمایتی مختلفی برای حمایت از شرکت­های دانش­بنیان تعریف شد که در سال­های متعاقب آن شاهد رشد سریع تعداد این شرکت­ها در ایرانبوده­ایم به نحوی که از 52 شرکت تأیید شده در مارس سال 2014 به 2732 شرکت مورد تأیید در اکتبر سال 2016 رسیده است . شرکت­های دانش­بنیان در این مدت بیش از 70000 شغل و 6.6 میلیارد دلار درآمد خلق کرده­اند.

یکی دیگر از خروجی­های STI که در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته است مربوط به شرکت­های مستقر در پارک­های علم و فناوری و مراکز رشد می­باشد. بر این اساس تعداد شرکت­های مستقر در پارک­های علم و فناوری و مراکز رشد از 2518 مورد در سال 2012 به 3650 مورد در سال 2015 رسیده است که یک نرخ رو به رشد 45 درصدی را نشان می­دهد. همچنین تعداد نیروی انسانی فعال در شرکت­های مستقر در پارک­های علم و فناوری و مراکز رشد از 19000 نفر در سال 2012 به 29606 نفر در سال 2015 افزایش یافته و میزان درآمد صادراتی حاصل از شرکت­های دانش بنیان مستقر در پارک­های علم و فناوری از 1 میلیون دلار در سال 2012 به 51 میلیون دلار در سال 2015 رسیده است.

o       جایگاه ایران در رتبه­بندی شاخص جهانی نوآوری (GII)- جهش 42 پله ای رتبه ایران نسبت به دو سال گذشته

در انتهای این فصل از گزارش و پیش از پرداختن به نتیجه­گیری و پیشنهادات سیاستی، به بهبود قابل توجه جایگاه کشور در رتبه­بندی شاخص جهانی نوآوری در فاصله سال­های 2014 تا 2016 اشاره شده است و بیان شده است که در این سال­ها ایران با بهبود جایگاه خود از رتبه 120 جهان در رتبه بندی سال 2014 این گزارش به جایگاه 78 در سال 2016، جهشی 42 پله­ای را تجربه نموده است که این بهبود بیشتر به ارتقای چارچوب نهادی و همچنین افزایش دستاوردها در خروجی­های مورد بررسی در GII بر می­گردد.

·        نتیجه­گیری و پیشنهادات سیاستی

آنکتاد در پایان فصل دوم ازگزارش مرور سیاست­های علم، فناوری و نوآوری جمهوری اسلامی ایران دو پیشنهاد اصلی را ارائه کرده است که در ادامه به آن­ها پرداخته می­شود.

1. استمرار حرکت از توسعه زیرساخت­ها و نیروی انسانی و شکل گیری اقتصاد نوآور و دانش­بنیان

بر اساس موارد مورد بررسی در این فصل، جدول زیر جمع­بندی کلی را از نظر فرصت­ها و تهدیدها و همچنین نقاط قوت و ضعف ایران در حوزه STI ارائه داده است.

باتوجه به شاخص­هاي بررسی شده حوزه ورودي­ها و خروجی‌ها به نظر می‌رسد که هنوز میان ظرفیت‌های انسانی، دانشگاهی و زیرساختی ایران و بهره برداری از آن‎ها در شکل‌گیری اقتصاد دانش‌بنیان شکاف وجود دارد. در واقع شاخص‌های نظام علم، فناوری و نوآوری ایران نشان می‌دهد که ایران در موج شکل‌گیری نظام آموزش عالی و تولید علمی و همچنین موج توسعه زیرساخت‌های لازم برای توسعه فناوری و شکل‌گیری شرکت‌های دانش‌بنیان در طول دهه‌های اخیر به خوبی عمل کرده است ولی برای گذار به موج سوم که ایجاد قابلیت‌های لازم برای نوآوری و بهره‌برداری اقتصادی از ظرفیت‌های دانش‌بنیان است هنوز با مشکلاتی‌مواجه است.بنابراین، به نظر می‌رسد که تمرکز اصلی باید از شاخص‌های مرتبط با توسعه منابع انسانی، زیرساخت‌ها و تولیدات علمی به سمت تقویت بخش خصوصی و ایجاد فضای مناسب و محرک برای نوآوری در بخش کسب و کار و ایجاد تقاضای فعال برای فعالیت‌های نوآورانه و دانش در صنایع بالغ که عمدتاً با فناوری سطح متوسط می‌باشند، هدایت شود.

2. لزوم تدوین مکانیزم هماهنگی میان بازیگران اصلی فعال در تولید داده­های حوزه علم، فناوری و نوآوری و حمایت قویتر از جمع­­آوری داده در این حوزه

با توجه به مأموریت مرکز آمار ایران در جمع­آوری داده­های حوزه علم، فناوری و نوآوری، نیاز به نقش­آفرینی بیشتر این نهاد در این امر بسیار مهم می­باشد. همچنین نیاز است تا مرکز آمار ایران با همکاری شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی عتف، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به منظور جمع­آوری داده­های مربوط به تحقیق و توسعه در حوزه­های مختلف اقدام نماید.

موضوع دیگر مورد تاکید در این گزارش به لزوم برگزاری جامع و منظم پیمایش تحقیق و توسعه و نقش­آفرینی کلیه نهادهای درگیر در این امردر این پیمایش می­باشد که باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. همچنین قویا توصیه شده است تا با تعریف مکانیزمی با نقش­آفرینی همکارانه همه نهادهای بیان شده در فوق به منظور جمع­آوری داده­های مربوط به حوزه علم، فناروی و نوآوری اقدام گردد.